Operacjonalizacja narzędzi z uwzględnieniem ryzyka

System controllingu strategicznego, aby mógł być efektywny, musi scalać w sposób kompleksowy wszystkie kwestie, które mogą być kluczowe dla wyników ekonomicznych przedsiębiorstwa. Zatem obszar ryzyka powinien być uwzględniony w strategicznej karcie wyników (BSC). Tylko tak uzupełniona operacjonalizacja strategii, opisana właściwymi wskaźnikami, będzie poprawnie ukierunkowywać koncentrację menedżerów na kwestiach istotnych zarówno dla nich, jak i sukcesu przedsiębiorstwa. Prawidłowo skoordynowane działania RC powinny pozwalać im elastycznie dostosowywać się do dynamiki zmian otoczenia. Konieczne jest stworzenie systemu eliminującego wpływ nawet tych ryzyk, których dziś zarządzający przedsiębiorstwami nie są świadomi – w myśl zasady, że historia nie jest właściwą wskazówką do analizy (przyszłych) ryzyk².

Zdefiniowanie ryzyka finansowego

Prowadzeniu każdej działalności gospodarczej towarzyszy ryzyko finansowe, które może bardzo silnie oddziaływać na wyniki gospodarowania przedsiębiorstwa. Należy zatem utożsamiać je z dodatkowym, potencjalnym (niezrealizowanym) kosztem, który wpływa zarówno bezpośrednio na wyniki działalności operacyjnej, jak i na koszt kapitału, który należy pozyskać lub zawiązać. Ryzyko finansowe, w przeciwieństwie do zagrożenia³, wynika z dobrowolnego działania, czyli akcji podjętej wewnątrz przedsiębiorstwa lub za jego zgodą, powodując finansowe skutki dla podmiotu, który jest na nie narażony⁴. Ryzyko finansowe należy traktować bardzo szeroko, nie wykluczając z tego pojęcia jakiegokolwiek czynnika ryzyka, nawet uznawanego za pośrednio oddziałujący na wyniki ekonomiczne przedsiębiorstwa. Pojęciem ryzyka finansowego powinno się zatem określać konsekwencje zdarzeń, które mogą prowadzić do nieplanowanych wahań rezultatów funkcjonowania przedsiębiorstw. Stąd każdy element tworzący istotną niepewność dla przyszłych wyników ekonomicznych i ich działalności, powinien zostać przeanalizowany, a wyniki tej analizy powinny znaleźć wyraz w wartości zapotrzebowania na kapitał. Podjęcie ryzyka finansowego staje się szansą osiągnięcia dodatkowych zysków, będących wynagrodzeniem za jego akceptację. Jednak alternatywą dla potencjalnych zysków jest możliwość poniesienia straty, która jest następstwem niekorzystnych dla firmy zdarzeń zachodzących w otoczeniu czy wadliwości procesów wewnętrznych. Stąd ryzyko finansowe należy postrzegać jako szansę na poprawę wyników powyżej planowanych wartości, związaną jednak z możliwością poniesienia straty.

Metoda controllingu ryzyka finansowego

Controlling ryzyka finansowego to metoda zarządzania, zorientowana na sterowanie podejmowaniem przez przedsiębiorstwo ryzyka finansowego, tak aby uzyskało ono stabilizację wzrostu wyników ekonomicznych (zarówno przez wykorzystanie szans, które daje otoczenie rynkowe, jak i neutralizację niepożądanych następstw ryzyka finansowego)⁵. Stąd w niniejszym artykule zostaje zaproponowane uwzględnienie elementów controllingu ryzyka finansowego w strategicznej karcie wyników, co powinno pozwolić skutecznie zarządzać osiąganiem celów przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa powinny być zorientowane zatem nie tylko na sterowanie kosztami i przychodami, ale także zwrotem z podejmowanego ryzyka finansowego i wynikami ekonomicznymi uwzględniającymi koszty jego podejmowania. Znajomość tych wartości pozwala aktywnie sterować tworzeniem wartości dodanej w przedsiębiorstwie. Jego działalność operacyjna, ukierunkowana na osiąganie celów na konkurencyjnym rynku, jest ściśle powiązana z powstającą niepewnością co do przyszłych warunków funkcjonowania.

Gotowość do podejmowania ryzyka finansowego w przedsiębiorstwie uwarunkowana jest przez jego możliwości rozwojowe, umiejętność rozpoznawania szans i zagrożeń oraz aktywne poszukiwanie właściwych instrumentów reakcji na ryzyko⁶. Potencjalne korzyści z podjęcia ryzyka powinny przewyższyć możliwe straty. Stąd problematyka racjonalności wyborów menedżerów zostaje uzupełniona o podejmowanie ryzyka finansowego. Osoby podejmujące decyzje w zakresie zmiany stanu zasobów opierają je na analizach przyszłych trendów, będących jedynie projekcją, bez pełnej wiedzy o przyszłości. Podjęcie decyzji jest zatem jedynie antycypacją przyszłych trajektorii rozwojowych – są z nimi związane zarówno szanse na odchylenia pozytywne od planowanych trendów, jak i wystąpienia odchyleń niepożądanych. Odchylenia te należy zawsze utożsamiać z ryzykiem finansowym. Wyzwaniem jest rozliczenie wyników podejmowania decyzji w warunkach ryzyka (decyzje powinny być zawsze świadomym wyborem spośród różnych alternatyw, które mają prowadzić do najbardziej efektywnego osiągnięcia założonego celu) oraz odejście od koncepcji determinizmu i liniowości trendów w przyszłości na rzecz podejścia stochastycznego, wymagającego przygotowania się do wystąpienia różnych sytuacji⁷. Umiejętna identyfikacja i szacowanie ryzyka finansowego oraz podejmowanie decyzji w sposób każdorazowo uwzględniający jego istnienie jest z kolei istotne z punktu widzenia ochrony przedsiębiorstwa przed dotkliwymi w skutkach konsekwencjami finansowymi, związanymi z nieprzewidywalnymi zdarzeniami (powodującymi niepożądane odchylenia od planów). Przedsiębiorstwa muszą zatem uwzględniać ryzyko już na etapie tworzenia planów, aby przygotować się do niezbędnych zmian organizacyjnych, kulturowych i finansowych w celu osiągnięcia wytycznych strategii. Ma to wpływ na alokację zasobów (finansowych, intelektualnych, ludzkich, technicznych) będących w dyspozycji przedsiębiorstwa. Proces ten powinien gwarantować efektywność ich wykorzystania przez poszczególne ośrodki odpowiedzialności. Owa efektywność oceniana jest w warunkach ryzyka na podstawie zwrotu
z kapitału skorygowanego o ryzyko. Takie podejście pozwoli stworzyć kompleksowy system pomiaru dokonań w organizacji w warunkach ryzyka (RAPM, Risk Adjusted Performance Measurement) oraz zapewnić jasną komunikację odnośnie warunków podejmowania ryzyka. Wpływa to na kierunki rozwoju przedsiębiorstwa oraz pozwala przygotować się na ewentualne skutki ryzyka poprzez zabezpieczenie dodatkowego finansowania (kapitał ryzyka) w obszarach najbardziej narażonych na niepożądane zdarzenia (wymusza to jednak wzrost zyskowności gospodarowania tych jednostek biznesowych).