Transakcje podejrzane w praktyce – jak je rozpoznać?

Specyfika samego procederu, jak i wykorzystywanych do tego sposobów i technik powoduje, że czynności składające się na poszczególne fazy prania pieniędzy często nie wykazują oczywistych, wyraźnych odmienności od prawidłowych, „normalnych” zachowań i działań rynkowych. To z kolei implikuje zasadniczy problem praktyczny, istotny w szczególności z perspektywy instytucji obowiązanych do rozpoznawania ryzyka w tym przedmiocie, stosowania odpowiednich środków bezpieczeństwa finansowanego oraz raportowania do Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (dalej: GIIF) o tzw. transakcjach podejrzanych, a tym samym z perspektywy funkcjonowania systemu przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu.

Pojęcie transakcji podejrzanej w regulacjach prawnych AML

Zgodnie z art. 86 ust. 1 ustawy z dnia 1 marca 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz.U.2022.593, t.j.; dalej: „ustawa AML”) instytucja obowiązana niezwłocznie zawiadamia Generalnego Inspektora, za pomocą środków komunikacji elektronicznej, o przypadku powzięcia uzasadnionego podejrzenia, że określona transakcja lub określone wartości majątkowe mogą mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu. Sformułowanie „transakcja podejrzana” dotyczy przede wszystkim powyższej regulacji. Niemniej jednak w zawartym w art. 2 ust. 2 ustawy AML objaśnieniu pojęć ustawowych nie ujęto definicji „transakcji podejrzanej”. Podobnie brak tej definicji w regulacjach unijnych, w tym w ostatnich dyrektywach Parlamentu Europejskiego i Rady (UE), tj. dyrektywie 2015/849 (tzw. dyrektywa AML IV), dyrektywie 2018/843 (tzw. dyrektywa AML V) oraz dyrektywie 2018/1673 (tzw. dyrektywa AML VI).

W art. 2 ust. 2 pkt 21 ustawy AML zawarto jedynie definicję legalną pojęcia „transakcja”. Poprzez określenie „transakcja” rozumie się czynność prawną lub faktyczną, na podstawie której dokonuje się przeniesienia własności lub posiadania wartości majątkowych, lub czynność prawną lub faktyczną dokonywaną w celu przeniesienia własności lub posiadania wartości majątkowych. Wobec braku ustawowej definicji pojęcia „transakcja podejrzana”, a jednocześnie mając na uwadze przytoczone powyżej regulacje przyjąć należy, że transakcją podejrzaną jest taka czynność prawna lub faktyczna, na podstawie której dokonuje się przeniesienia własności lub posiadania wartości majątkowych lub dokonywana w tym celu i co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że może ona mieć związek z praniem pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu.

W dalszym ciągu jednak, ani powyższa definicja opisywanego pojęcia, ani przytoczony art. 86 ust. 1 ustawy AML nie stanowi odpowiedzi na zaanonsowany w tytule niniejszej publikacji problem dotyczący rozpoznawania i wykrywania przez instytucje obowiązane transakcji podejrzanych. Wręcz przeciwnie, powyższe generuje dalsze, kluczowe z punktu widzenia praktyki pytania i wątpliwości: w jaki konkretnie sposób instytucja obowiązana ma ustalić, że dana transakcja może mieć związek z praniem pieniędzy, a więc jest tzw. transakcją podejrzaną? W jakich konkretnie sytuacjach zaktualizuje się po jej stronie obowiązek złożenia w tym zakresie zawiadomienia do GIIF?

Realizacja obowiązków instytucji w zakresie identyfikacji i oceny ryzyka jako punkt wyjścia do rozpoznania transakcji podejrzanych

Co prawda odpowiedzi na powyższe pytania nie wynikają wprost z ustawy AML, jakkolwiek analiza poszczególnych przepisów ustawy nakładających na instytucję liczne obowiązki pozwala już na odtworzenie i jednocześnie utworzenie na potrzeby danej instytucji obowiązanej metodyki rozpoznawania transakcji podejrzanych. Punktem wyjścia jest przepis art. 27 ustawy AML, zgodnie z którym instytucje obowiązane identyfikują i oceniają ryzyko związane z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu odnoszące się do ich działalności z uwzględnieniem czynników ryzyka dotyczących klientów, państw lub obszarów geograficznych, produktów, usług, transakcji lub kanałów ich dostaw. Podkreślić należy, że przepis odnosi się do ryzyka związanego z działalnością danej instytucji obowiązanej, a nie ryzyka dotyczącego konkretnego klienta, stosunków gospodarczych czy transakcji. Jakkolwiek przeprowadzenie przez instytucję oceny ryzyka związanego z jej działalnością determinuje dalsze działania w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowania terroryzmu, pozwala instytucji określić jaka jest jej ekspozycja, co za tym idzie „apetyt” na ryzyko, ustalić obszary działalności najbardziej podatne na wykorzystanie jej do przestępczego procederu i ustalić konieczne do podjęcia działania mitygujące to ryzyko, w tym sporządzenie wewnętrznych procedur uwzględniających tak zidentyfikowane ryzyko.