Ochrona prawna sygnalistów

Niestety, łatwo można przewidzieć, że osoby donoszące o nieprawidłowościach będą się spotykać z szykanami ze strony współpracowników – mobbingiem, przemocą psychiczną, izolowaniem w zespole. Jeżeli zgłoszenie sygnalisty będzie dotyczyć działań pracodawcy czy osoby mającej szczególną pozycję w zakładzie pracy, może dojść do rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę pod fałszywym pretekstem czy nawet z powodu zarzucanego sygnaliście „braku dbałości o dobro zakładu pracy”. Ryzyko wystąpienia szykan potrafi skutecznie zniechęcić do zgłaszania nadużyć, co prowadzi do nasilania się szkodliwego społecznie zjawiska milczącego tolerowania działań niezgodnych z prawem czy etyką.

Działania sygnalistów stały się podstawą wykrycia wielu nadużyć w przedsiębiorstwach i urzędach administracji publicznej (w szczególności przypadków korupcji) i niejednokrotnie doprowadziły do ukarania osób za nie odpowiedzialnych. Coraz ważniejsze z punktu widzenia interesu publicznego staje się więc zapewnienie sygnalistom ochrony przed represjami ze strony pracodawców i współpracowników. Na razie uregulowania prawne tej kwestii, powstające od kilku lat, mają w Polsce charakter fragmentaryczny i dotyczą konkretnych gałęzi gospodarki, należy się jednak spodziewać znacznego rozszerzenia ich zakresu, a być może nawet stworzenia jednego spójnego systemu ochrony sygnalistów, wzorowanego na rozwiązaniach znanych z innych państw.

Zagraniczne regulacje prawne

W niektórych państwach świata obowiązują odrębne ustawy poświęcone zagadnieniu ochrony sygnalistów. Pionierski charakter w tym zakresie mają regulacje przyjęte w 1997 r. w Izraelu i w 1998 r. w Wielkiej Brytanii. Obecnie spośród państw Unii Europejskiej ustawy regulujące całościowo ochronę osób zgłaszających naruszenia przyjęły: Rumunia, Węgry, Słowenia, Belgia, Malta, Irlandia, Słowacja i Holandia. Przyjęte przepisy zwykle definiują sygnalistę lub akt „chronionego ujawnienia” informacji o nadużyciach, zapewniają zachowanie anonimowości sygnalistów, a także zapobiegają działaniom odwetowym, które w myśl tych przepisów stanowią naruszenie prawa pracy.

Dyrektywa w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii

Dyrektywa nr 2019/1937, przyjęta 23 października 2019 r., z polskiego punktu widzenia stanowi przełom w dziedzinie ochrony sygnalistów. Wprawdzie, ze względu na swoją unijną naturę, akt ten będzie obowiązywał tylko w odniesieniu do osób zgłaszających naruszenia prawa unijnego, a środki ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa krajowego pozostaną w wyłącznej gestii władz krajowych, ale mając na uwadze szeroki i stale rosnący zakres spraw regulowanych przez Unię, trudno przecenić znaczenie nowych przepisów.

Dyrektywa jest aktem unijnego prawa pochodnego, czyli stanowionego przez organy tej organizacji. Nie jest ona co do zasady bezpośrednio stosowana w krajowym porządku prawnym i nie wiąże samych obywateli Unii. Jest adresowana do państw członkowskich, które mają obowiązek dokonać jej wdrożenia w sposób, który same uznają za stosowny. Wiąże państwa członkowskie co do celów, które mają zostać osiągnięte, pozostawiając im swobodę wyboru prowadzących do nich środków. Służy zbliżaniu do siebie ustawodawstw różnych państw, ale nie wymaga ich identyczności. To, jaki ostatecznie kształt przybierze ta regulacja w Polsce, zależeć będzie od decyzji polskiego parlamentu, który musi przyjąć odpowiednie ustawy. Ostateczny termin wejścia w życie przepisów stanowiących wykonanie dyrektywy 2019/1937 wyznaczono na 17 grudnia 2021 r., ale nie ma przeszkód, by stało się to wcześniej.