Nowe zasady odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary

Wiele wskazuje na to, że ustawa może wejść w życie jeszcze w 2019 roku, mimo iż projektodawca przewidział 6-miesięczny okres vacatio legis, umożliwiający przedsiębiorcom przygotowanie się do tych rewolucyjnych zmian.

Cel nowelizacji i dotychczasowe przepisy

Wprowadzenie nowych regulacji w zakresie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych jest odpowiedzią na znikomą efektywność obecnych przepisów – tj. ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (zwanej dalej: „ustawą”). Statystyki pokazują, że liczba spraw prowadzonych wobec podmiotów zbiorowych na gruncie obowiązującej ustawy jest niewielka, a nakładane kary właściwie iluzoryczne.

Istotą obecnych przepisów jest to, że podmioty zbiorowe odpowiadają nie za własne czyny, ale za czyny zabronione, popełnione przez osoby fizyczne:

1. działające w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,
2. dopuszczone do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt. 1,
3. działające w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt. 1,
   ( 3a ) będące przedsiębiorcami, którzy bezpośrednio współdziałają z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.

Co więcej, niezbędnym warunkiem pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności jest konieczność ustalenia, że zachowanie ww. osób przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbiorowemu korzyść chociażby niemajątkową. W konsekwencji, chcąc pociągnąć podmiot zbiorowy do odpowiedzialności, ustawodawca przewidział konieczność uzyskania w pierwszej kolejności wyroku skazującego osobę fizyczną za przestępstwo (tzw. prejudykatu). Co więcej, obecnie obowiązująca ustawa zawiera w art. 16 szczegółowe wyliczenie czynów, których popełnienie przez osobę fizyczną rodzić może odpowiedzialność podmiotu zbiorowego.

Na gruncie obowiązującej ustawy podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeśli popełnienie czynu zabronionego przez osobę fizyczną nastąpi w sytuacji co najmniej braku należytej staranności w jej wyborze albo co najmniej braku należytego nadzoru nad nią ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego, a także na skutek tzw. winy w organizacji podmiotu zbiorowego.

Obecnie obowiązująca ustawa określa również katalog sankcji, które mogą zostać wymierzone podmiotowi zbiorowemu. Najbardziej dotkliwa jest kara pieniężna w wysokości od 1000 do 5 000 000 złotych, nie wyższa jednak niż 3% przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Można również orzec przepadek bądź jeden z zakazów określonych w art. 9 ustawy.

Powyższy system kar i środków stosowanych wobec podmiotów zbiorowych określa się powszechnie jako nieefektywny oraz nieadekwatny do uzyskania pożądanego skutku prewencyjnego. Z uwagi na powyższe, pojawiła się potrzeba stworzenia nowych przepisów, które umożliwią zwalczanie poważnych przestępstw gospodarczych i skarbowych. Komentatorzy nie pozostawiają złudzeń – nowa ustawa, z uwagi na wyposażenie organów ścigania w odpowiednie narzędzia, będzie dużo częściej stosowana przez prokuratorów niż miało to miejsce dotychczas.